همه‌چیز درباره «مانسون»

روزنو :در هفته‌ای که گذشت سامانه‌ پرفشار و باران‌زای «مانسون» از جنوب شرق وارد کشور شد و تأثیراتی متناقض بر جای نهاد؛ از یک‌سو سازنده بود چون بر بخش بزرگی از سرزمین کم آب ایران و تالاب‌های تشنه آن بارید و سیلاب‌هایی سیرکننده روان نمود و از سویی دیگر مخرب بود چون طغیان رواناب‌ها، جان‌های زیادی را ضایع و اموال بسیاری را تباه نمود.

اکنون سؤال این است؛ مکانیسم این سامانه بارشی چگونه است؟

سامانه‌های بارشی در جهان و ایران متنوع هستند. یکی از آن‌ها همین سامانه برخاسته از اقیانوس هند است که مخصوص فصول گرم سال، بهار و تابستان، می‌باشد. این سامانه گرمسیری را مانسون (Monsoon) می‌نامند.

همه سامانه‌های بارشی، ناشی از باد یا جابجایی هوا می‌باشند. باد در اثر اختلاف فشار در جو به وجود می‌آید. از مهم‌ترین پدیده‌های جوی در فلات ایران، بادهای ۱۲۰روزه سیستان است که از اردیبهشت آغاز و تا شهریور تداوم دارد. برای فهم سامانه مانسون، اجازه دهید به بررسی بادهای سیستان بپردازیم چون تفاوتی در مکانیسم ایجادشان وجود ندارد. درباره چگونگی ایجاد بادهای ۱۲۰روزه، دو نظریه وجود دارد. نظریه دوم به مانسون مربوط است که در انتهای بحث به آن بازخواهم گشت؛ اما نظریه اول این پدیده را ناشی از اختلاف فشار مابین دو ناحیه شمالی مرطوب خزری و جنوب شرق خشک می‌داند.

انتهای بیابان برهوت لوت در جنوب شرق است. در فصول گرم سال، تابش پرانرژی خورشید، باعث تشکیل هوای گرم در آن ناحیه می‌شود. هوای گرم چگالی پایین دارد، سبک است و بالا می‌رود و یک ناحیه کم‌فشار در بالای استان سیستان و بلوچستان ایجاد می‌کند.

در نقطه مقابل، در جوار خزر، هوای خنک، مرطوب و چگال یک ناحیه پرفشار را بر فراز نوار سبز شمالی سوار می‌کند. این اختلاف فشار و خلأ ایجادشده، موتور مکنده قدرتمند طبیعی می‌سازد که هوای فشرده شمال را به سمت جنوب شرق پمپاژ می‌نماید. سامانه به حرکت درآمده تا نواحی جنوبی البرز خنک می‌باشد اما با عبور از بالای مناطق کویری مرکز و شرق کشور و جذب حرارت، به جوی سوزان تبدیل می‌شود. دهه‌ها قبل که حقآبه هیرمند در ایران قابل‌توجه بود و هامون مملو از آب، شب‌هنگام، حرارت جریان جو گذرنده، توسط تالاب وسیع حذف و باد سوزان برای ساکنان این استان بدل به نسیمی خنک می‌شد و شب‌های دلپذیری برای زابل و زاهدانی‌ها رقم می‌خورد. حال برگردیم به سامانه مانسون!

اصطلاح مانسون برگرفته از کلمه عربی «موسم» به معنای فصل می‌باشد. سامانه مانسون اساساً بادهای فصلی هستند که جهت خود را با تغییر فصل عوض می‌کنند؛ بنابراین آن‌ها را بادهای دوره‌ای یا موسمی می‌گویند. بادهای موسمی در تابستان‌ها از دریا به خشکی و در زمستان‌ها از خشکی به دریا می‌وزند.
جهت حرکت باد همیشه از ناحیه سرد یا پرفشار به ناحیه گرم یا کم‌فشار است. در تابستان دریا خنک‌تر از خشکی و در زمستان خشکی خنک‌تر از دریاست. (علت مربوط به ظرفیت گرمایی بالای آب نسبت به خاک است).

بادهای موسمی، در گذشته، بسیار مهم و موردتوجه بوده‌اند زیرا این بادها توسط تاجران و دریانوردان، هنگام به کار گرفتن کشتی‌های بادبانی، برای جابجایی از مکانی به مکان دیگر مورداستفاده قرار می‌گرفتند.

اگرچه سامانه مانسون در شبه‌قاره هند، مرکز-غرب آفریقا، استرالیا، آسیای جنوب شرقی و سواحل اقیانوس آرام در آمریکای مرکزی وجود دارد اما در شبه‌قاره هند برجسته‌تر و دارای اهمیت بیشتر است چون تعیین‌کننده شرایط اقلیمی ه‍ند و آسیای جنوب شرقی است.

بادهای موسمی یا مانسونی در هند دو نوع هستند؛ در تابستان‌ها بادهای موسمی جنوب غربی و در زمستان‌ها بادهای موسمی شمال شرقی.

اولی به دلیل تشکیل یک سیستم کم‌فشار شدید بر فراز فلات تبت به وجود می‌آید و دومی در نتیجه سلول‌های پرفشاری است که بر فراز فلات سیبری و تبت تشکیل می‌شوند.

مکانیسم ایجاد سامانه مانسونی تابستانی

در طول ماه‌های تابستان، نور خورشید سطوح خشکی‌ها و اقیانوس‌ها را گرم می‌کند، اما دمای زمین به دلیل ظرفیت گرمایی کمتر، سریع‌تر افزایش می‌یابد. با گرم‌تر شدن سطح زمین، هوای بالای آن منبسط می‌شود و ناحیه‌ای با فشار کم ایجاد می‌شود. در همین حال، اقیانوس در دمای پایین‌تری نسبت به خشکی باقی می‌ماند و بنابراین هوای بالای آن فشار بیشتری را حفظ می‌کند. ازآنجایی‌که بادها از مناطق پرفشار به سمت مناطق کم‌فشار جریان می‌یابند، این کمبود فشار باعث وزش باد از اقیانوس به سمت خشکی می‌شود. این سامانه هوای مرطوب اقیانوس هند، دریای عرب و خلیج بنگال را که آکنده از بخارآب است به‌سوی شبه‌قاره می‌آورد. به همین دلیل است که باران‌های موسمی تابستان باعث بارندگی بسیار می‌شود.

زمان فعالیت سامانه مانسون تابستانی

سامانه مانسون تابستانی هند معمولاً از ژوئن تا سپتامبر (از نیمه خرداد تا نیمه مهرماه) فعالیت دارد و مناطق وسیعی از غرب و مرکز هند بیش از ۹۰درصد و جنوب و شمال غربی هند ۵۰ تا ۷۵درصد از کل بارندگی سالانه خود را در طول این دوره دریافت می‌کنند.

به‌طورکلی، بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر میانگین بارش ماهانه در کل کشور ناشی از این سامانه است. بیشترین مقادیر بارش در ماه‌های جولای و اوت (تیر و مرداد) مشاهده‌شده است.

کدام کشورها از سامانه موسمی تأثیرپذیر هستند؟

با پایان زمستان، هوای گرم و مرطوب جریان مانسونی، از جنوب غربی اقیانوس هند به سمت کشورهایی مانند هند، سریلانکا، بنگلادش و میانمار می‌وزد. باران‌های موسمی تابستان آب‌وهوای مرطوب و بارش‌های سیل‌آسا را برای این مناطق به ارمغان می‌آورد. کشورهای مجاور شبه‌قاره در شرق و غرب چون تایلند، ویتنام، کامبوج، لائوس، پاکستان، افغانستان، ایران و کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس نیز به‌تناوب متأثر از این سامانه هستند.

سامانه مانسون چه ویژگی‌هایی دارد؟
باران‌های ناشی از این سامانه عمدتاً دارای ویژگی‌های زیر هستند:
-نامنظم هستند.

-غیرقابل‌پیش‌بینی هستند گاهی بارندگی زود و گاهی با تأخیر روی می‌دهد.
-اغلب منجر به سیل یا خشک‌سالی می‌شود.

-توزیع و پراکنش آن‌ها نامتوازن است. برخی مناطق سیلابی و بعضی جاها بارش میزانی نازل دارد. (مناطقی بیش از 200سانتی‌متر باران دریافت می‌کنند و از سیل رنج می‌برند و برخی دیگر سالانه کمتر از 50سانتی‌متر باران دریافت می‌کنند و شرایط نیمه بیابانی را تجربه می‌کنند).

دو شاخه شدن سامانه موسمی تابستانی

سامانه موسمی تابستانی یا جنوب غربی به دلیل عوامل توپوگرافی به دو شاخه تقسیم می‌شوند. هنگامی‌که بادهای موسمی جنوب غربی به رشته‌کوه گهات برخورد می‌کند به دو بخش منشعب می‌شود؛ شاخه دریای عرب و شاخه خلیج بنگال. اولی بسیار قوی‌تر از دومی است.

شاخه دریای عرب سامانه در اثر برخورد با رشته‌کوه‌های گهات غربی در ایالت ساحلی کرالا، نیروی بالابرنده لازم را دریافت می‌کند و در اثر صعود، انرژی و دمای آن کاهش می‌یابد و فرایند میعان آن انجام و عمل بارندگی در اولین منطقه صورت می‌گیرد. شاخه دوم بر فراز خلیج بنگال، از آسام می‌گذرد و به هیمالیای شرقی برخورد می‌کند.

جالب اینجاست که در طول دوره سامانه موسمی جنوب غربی، ایالت تامیل نادو که در بخش شرقی انتهای جنوبی شبه‌قاره واقع است، خشک می‌ماند زیرا در منطقه سایه توده‌های بارانی قرار دارد. البته این ایالت در فصل زمستان در اثر سامانه موسمی شمال شرقی آب و هوایی بارانی دارد.

سامانه موسمی شمال شرقی یا زمستانی شبه‌قاره

در زمستان سلول‌های پرفشار در جنوب اقیانوس هند به سمت غرب مهاجرت کرده و ضعیف می‌شوند و اختلاف دمای اقیانوس و شبه‌قاره کاهش می‌یابد.

از سوی دیگر سلول‌های پرفشاری در بالای فلات تبت و سیبری به وجود می‌آید. این اختلاف فشار زمینه را برای ایجاد سامانه بادهای موسمی شمال شرقی فراهم می‌نماید. این سامانه بارندگی را به سواحل جنوب شرقی کشور (ایالات تامیل نادو و سیماندرا) می‌آورد.

تأثیرات اقتصادی سامانه تابستانی

لازم به ذکر است که اقتصاد هند و آسیای جنوب شرقی به‌شدت به سامانه موسمی تابستانی وابسته است. بسیاری از مناطق در این کشورها سیستم‌های آبیاری بزرگی در اطراف دریاچه‌ها، رودخانه‌ها یا مناطق ذوب برف ندارند و منابع آب زیرزمینی آن‌ها کم‌عمق است.

باران‌های موسمی تابستان، چاه‌ها و سفره‌های زیرزمینی را برای بقیه سال پر می‌کند و رونقی به کشاورزی می‌دهد. برنج و چای برخی از محصولاتی هستند که به سامانه موسمی تابستان متکی هستند. تولید لبنیات و دامداری هند نیز وابسته به همین سامانه است و آن را به بزرگ‌ترین تولیدکننده شیر در جهان تبدیل کرده است. صنعت در هند و آسیای جنوب شرقی نیز به مانسون تابستانی متکی است. آب جمع‌آوری‌شده در طول دوره موسمی نیروگاه‌های برق‌آبی را به کار می‌اندازد و مقدار زیادی الکتریسیته در این منطقه تولید می‌شود.
وقتی سامانه موسمی تابستان همراه با تأخیر یا ضعیف باشد، اقتصاد منطقه آسیب می‌بیند. افراد کمتری می‌توانند غذای خود را فراهم کنند و کسب‌وکارهای بزرگ کشاورزی محصولی برای فروش ندارند. دولت‌ها باید غذا وارد کنند. برق گران‌تر می‌شود و گاهی توسعه را به مشاغل بزرگ و افراد ثروتمند محدود می‌کند. به این دلایل است که سامانه مانسون تابستانی «وزیر دارایی واقعی هند» نامیده شده است!

خسارات ناشی از سامانه موسمی

باران‌های موسمی تابستانی می‌تواند خسارات بزرگی ایجاد کند. ساکنان مناطق شهری مانند بمبئی، به خیابان‌هایی عادت کرده‌اند که در هر تابستان تقریباً نیم متر آب دارند. بااین‌حال، وقتی موسمی تابستانی قوی‌تر از حد انتظار باشد، سیل‌ها می‌توانند منطقه را ویران کنند. در شهرهایی مانند بمبئی، کل محله‌ها ممکن است غرق شوند. در مناطق روستایی، رانش گل می‌تواند روستاها را مدفون کند و محصولات کشاورزی را از بین ببرد. در سال ۲۰۰۵ سیل در ایالات گجرات و ماهاراشترا جان بیش از هزار نفر را گرفت.

اثرپذیری ایران از سامانه موسمی تابستانی

به علت وجود رشته‌کوه مرتفع هیمالیا، بیشترین منطقه تأثیر سامانه شبه‌قاره هند است اما اگر سامانه مانسونی هند بسیار فعال شود و رطوبت خیلی زیادی داشته باشد، به عرض‌های شمالی و غربی‌تر متمایل شده و از جنوب شرق وارد ایران می‌شود و در استان‌هایی مانند کرمان، هرمزگان، فارس، یزد و اصفهان نیز بارندگی رخ خواهد داد اما در مواقعی که رطوبت انتقالی کم باشد، در این نواحی با ایجاد ابرهای جوششی کم‌ضخامت‌تر، طوفان گردوخاک و افزایش نسبی دما پدید می‌آید. امسال که قدرت سامانه مضاعف شد بخش‌های زیادی از فلات ایران را تحت پوشش باران‌های فراسنگین ناشی از خود قرار داد. خشکی بیش‌ازحد زمین و نبود پوشش گیاهی مناسب در این مناطق، منجر به جاری شدن روان‌آب و سیلاب‌های مخرب شد.
باران به هر شکل که باشد به قول سعدی «در لطافت طبعش خلاف نیست» چراکه «در باغ لاله روید و در شوره بوم خس». عمده خسارات و تلفات جانی و مالی ناشی از باران به‌واسطه تعدی و دست‌اندازی نادرست انسان در طبیعت است. تخریب جنگل‌ها و مراتع و تبدیل آن‌ها به خاک تفتیده، اشغال سواحل، مسیرها و مسیل‌های دره و رودخانه‌ها و ساخت‌وسازهای بی‌رویه و بدون ارزیابی‌های زیست‌محیطی است که باران رحمت را به روان آبی وحشی و نقمت بدل می‌کند.

یک نکته از این تفصیل باقی‌مانده است؛ درباره ایجاد بادهای ۱۲۰روزه سیستان به یک علت اشاره شد؛ اما جمعی برانند که این جریان جوی تحت تأثیر سامانه مانسونی تابستانی هند به وجود می‌آید. بدین شکل که در شمال افغانستان در اثر سامانه مانسون یک سیستم پرفشار که رطوبت خود را ازدست‌داده مستقر می‌شود. هم‌زمان با آن یک سیستم کم‌فشار فصلی از نوع حرارتی در دشت زابل به وجود می‌آید. به علت اختلاف فشار هوا میان ارتفاعات افغانستان و دشت سیستان این بادها تشکیل می‌گردد. توپوگرافی دشت زابل و همچنین ارتفاعات پلنگان در غرب و ارتفاعات بابائی در شمال شرق این دشت کانالی طبیعی ایجاد کرده است و این امر موجب تشدید سرعت این بادها می‌گردد.