عبور از گرداب رشد جمعیتی با ۸۶ میلیون ایرانی

 از آخرین باری که جمعیت ایران در اخبار مورد توجه قرار گرفته است، مدت‌ها می گذرد. با توجه به اینکه سرشماری قرار است هر پنج سال یک بار رخ دهد و آمار دقیق منتشر شود، دو روز پیش مرکز آمار ایران، جمعیت کشور در اول آبان سال جاری حدود ۸۵ میلیون و ۹۶۱ هزار نفر اعلام کرد. این آمار در شرایطی منتشر می شود که آنها می گویند که از روش های نوین برای سرشماری استفاده کرده اند. برای پیش‌بینی جمعیت، از روش ترکیبی (مولفه‌ای –نسلی) و نرم افزار اسپکتروم۴ استفاده شد. برای پیش بینی جمعیت به روش ترکیبی «جمعیت سال پایه»، «میزان باروری کل»، «شاخص امید زندگی در بدو تولد» و «خالص مهاجرت» از جمله متغیرهایی است که مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چند نفریم؟

در شرایطی که کشور با چالش های بسیاری از جمله قطعی برق، تورم، کمبود آب، خشکسالی و… دست و پنجه نرم می کند، و اینکه هنوز سیاست های دقیقی درباره چند سال آینده و مشکلات زیست محیطی نداریم، اعلام شد که از کل جمعیت ایران، تعداد ۶۶ میلیون و ۲۰۷ هزار نفر ساکن نقاط شهری (۷۷ درصد شهرنشین) و ۱۹ میلیون و ۷۵۴ هزار نفر ساکن نقاط روستایی (۲۳ درصد روستانشین) هستند. تعداد ۴۳ میلیون و ۳۷۲ هزار نفر مرد و ۴۲ میلیون و ۵۸۲ هزار نفر زن برآورد می­‌شود. بر این اساس نسبت جنسی برابر ۱۰۱.۸ درصد محاسبه می­‌شود. به عبارتی حدودا در مقابل هر ۱۰۲ مرد ۱۰۰ زن در ایران وجود دارد. از نظر ساختمان سنی جمعیت حدود ۲۲.۸ درصد در سنین ۰-۱۴ سال، ۶۹.۷ درصد در سنین کار و فعالیت (۱۵ تا ۶۴ سال) و ۵.۷ درصد در سنین ۶۵ ساله و بیشتر هستند.

تهران، پر جمعیت‌­ترین/ ایلام، کم جمعیت‌­ترین

پرجمعیت ترین استان کشور، استان تهران با مقدار ۱۴ میلیون و ۴۲۵ هزار نفر و کم جمعیت‌­ترین استان کشور استان ایلام با ۵۷۹ هزار نفر جمعیت است. استان سیستان و بلوچستان، با سهم ۳۸ درصدی جمعیت کمتر از ۱۵ سال جوان ترین استان کشور و در مقابل استان گیلان با با سهم ۱۱ درصدی جمعیت ۶۵ سال و بیشتر سالمندترین استان کشور هستند.

رشد جمعیت کشور رو به کاهش است

اما مطابق پیش بینی ها، آمار رشد جمعیت نسبت به ۵ سال اخیر روبه کاهش و بر مبنای کُندی روبه بالا می رود. برپایه دو سرشماری اخیر رشد جمعیت کل کشور در دوره پنج ساله ۱۳۹۵-۱۳۹۰ برابر ۱.۲۴ درصد بود. اما براساس آخرین برآوردهای جمعیتی رشد جمعیت کشور در دوره­‌های بعدی رو به کاهش گذاشته است. به این ترتیب که در دوره ۱۴۰۰-۱۳۹۵ برابر ۰.۹۸ درصد و در دوره ۱۴۰۵-۱۴۰۰ برابر ۰.۷۲ درصد برآورد می‌‌شود. تعداد خانوار کل کشور نیز از ۲۴ میلیون و ۱۹۶ هزار خانوار در سال ۱۳۹۵ به ۲۷ میلیون و ۶۵۱ هزار خانوار در سال ۱۴۰۳ رسیده است. در همین سال تعداد خانوار شهری برابر ۲۱ میلیون ۶۸۲ هزار و روستایی ۵ میلیون و ۹۶۹ هزار برآورد می‌‌شود.

نرخ باوری مهمترین چالش

اما برای استخراج این آمار ویژگی های از جمله «جمعیت سال پایه»، «میزان باروری کل»، «شاخص امید زندگی در بدو تولد» و «خالص مهاجرت» در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نرخ باروری در حدود ۱.۶ تثبیت بوده است. بر اساس همین آمارها ۳ استان باروری بیشتر از سطح جایگزینی ۱۲ استان باروری کمتر از سطح جایگزینی یعنی ۲.۱ و ۱۶ استان باروری پایین کمتر از یک و نیم و بسیار پایین کمتر از ۱.۳ را در سال ۱۴۰۲ تجربه کردند. شهلا کاظمی پور، یک جمعیت شناس در این رابطه به «آرمان امروز» می گوید: سن باروری از ۱۵ سالگی آغاز می‌شود و تا ۴۹ سالگی ادامه دارد؛ اگر متوسط نرخ باروری هر زن در دوران سن باروری معادل ۲.۱ باشد، جمعیت آن کشور متوازن باقی می‌ماند. میزان نرخ باروری ۲.۱ برای هر زن، نرخ «جانشینی جمعیت» است. وی در پاسخ به این سوال که چرا نرخ ۲.۱ به عنوان نرخ توازن لحاظ شده است؟، گفت: دلیل اینکه نرخ ۲.۱ به عنوان نرخ جانشینی جمعیت در نظر گرفته شده است این است که شاید ۰.۱ نفر به دلیل مسائل مختلف، پیش از دوران فرزندآوری و ازدواج از دنیا بروند. وی با بیان اینکه متاسفانه برخی از آمار جمعیتی مانند نرخ باروری کشور طی سه سال گذشته به موضوعی محرمانه تبدیل شده، تصریح کرد: میزان نرخ باروری کشور از ۱.۵ تا ۱.۷ گزارش شده‌ است. اگر با نگاه خوشبینانه نرخ باروری کشور را ۱.۶ در نظر بگیریم، با نرخ ۲.۱ بسیار فاصله‌ داریم.

دچار «نشتی جمعیت» شده‌ایم

کاظمی پور با اشاره به باز شدن پنجره جمعیتی کشور گفت: اگرچه پنجره جمعیتی کشور از سال ۸۳ باز شده و همچنان باز است، اما نتوانسته‌ایم از این فرصت استفاده کنیم. دشمن به خوبی توانسته است فرصت‌های جمعیتی کشور را شناسایی کند و علیه کشور تحریم‌های ناجوانمردانه وضع کند. تحریم‌های یک جانبه سبب شده که نتوانیم محورهای توسعه کشور را به خوبی پیش‌ بریم. متاسفانه شرایط به نحوی است که نه تنها از پنجره جمعیتی کشور استفاده نکرده‌ایم بلکه دچار «نشتی جمعیت» شده‌ایم و متاسفانه میل به مهاجرت در میان نخبگان جوان که می‌توانند عامل حرکت و نوآوری کشور باشند، افزایش یافته است. به دورانی که پنجره جمعیتی کشور باز است، دوران «سود جمعیتی اول» یا «اقتصاد طلایی» می‌گویند. باز هم تاکید می‌کنم که نتوانستیم از دوران پنجره جمعیتی کشور استفاده کنیم. در شرایطی می‌توان با افزایش جمعیت به مرز ۱۵۰ میلیون نفر موافقت کرد که زیرساخت‌های زیستی برای کشور فراهم شود که در حال حاضر این زیرساخت‌ها فراهم نیست.

خطر صفر شدن درصد رشد جمعیتی کشور تا ۳۰ سال آینده

این جمعیت شناس با بیان اینکه بررسی‌ها بیانگر این است که با ادامه روند فعلی رشد جمعیتی کشور طی ۲۰ تا ۳۰ سال آینده به صفر می‌رسد، افزود: طی ۲۰ تا ۳۰ سال آینده، حداکثر جمعیت کشور حدود ۹۲ تا ۹۹ میلیون نفر پیش‌بینی شده است. به دلیل اینکه رشد جمعیتی کشور به صفر درصد می‌رسد، میزان نرخ مرگ‌ومیر نسبت به تولد افزایش می‌یابد و کاهش جمعیتی کشور را بتدریج طی سال‌های ۱۴۲۰ تا ۱۴۳۰ به بعد تجربه می‌کنیم.

وی ادامه داد: با توجه به اعلام سناریو نرخ‌های باروری متفاوت، جمعیت کشور تا پایان قرن بیست و یکم میلادی (سال ۱۴۷۹) حدود ۷۰ تا ۹۰ میلیون می‌شود. همچنین برخی از پیش‌بینی‌های قبلی بیانگر این بود که جمعیت کشور تا پایان قرن بیست و یکم به کمتر از ۷۰ میلیون نفر می‌رسد. سال ۱۴۷۹، بیش از ۵۵ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهد و نیروی مولد آن به شدت کاهش‌یافته است و به همان میزان نیروی تحت تکلف افزایش می‌یابد.