چرا ایران به‌‌رغم خیانت‌های روسیه، از شرق گرایی و غرب ستیزی دست نمی‌کشد؟
میوه‌ای که مسکو از سیاست نامتوازن تهران می‌چیند
شماری از تحلیلگران معتقدند که تغییر نگاه به تهران و اذعان به موقعیت استراتژیک و توان آن، ممکن است اروپا و آمریکا را پای میز مذاکره با ایران، منتهی نه از موضع بالا، بلکه در موضعی برابر بکشاند.
روزنو :
محبوبه ولی
چرا ایران به روسیه، سلاح می‌دهد؟ یک فرض این است که ایران تجارت تسلیحاتی را مانند دیگر کشورهای جهان، حق خود می‌داند و دلیلی برای محرومیتش از چنین حقی نمی‌بیند؛ آنچنانکه ترکیه به اوکراین سلاح می‌دهد، آمریکا به اسرائیل، فرانسه به هند، کره جنوبی به تایلند و دیگر کشورها نیز به همین ترتیب در حال تجارت تسلیحاتی هستند، ایران نیز می‌خواهد جای خود در اقتصاد نظامی را پیدا کند؛ حتی اگر تحریم باشد.
دلیل دیگری که مطرح می‌شود این است که تحریم مانع فروش نفت ایران شده است. ایران اما در حوزه نظامی و تسلیحاتی به دستاوردهای قابل دفاعی رسیده و حال که از فروش نفت محروم شده، چرا با ورود به تجارت تسلیحاتی، خود را از وابستگی صرف به پول نفت نجات ندهد؟ آنچنانکه بخشایش اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس نیز در مصاحبه حاشیه‌ساز اخیرش به همین موضوع اشاره کرده و گفته است: «تلاش ما برای دور زدن تحریم‌هاست دولت ایران دلار می‌خواهد باید نفت صادر کنیم وقتی صادرات نفت ما را تحریم کردند؛ ناچاریم به چینی‌ها تخفیف بدهیم و گاه به جای پول کالا یا اعتبار دریافت کنیم و حتی پول نقد را هم که می‌خواهیم بگیریم باید نصف آن را به صرافی‌ها و بانک‌های دیگر کشورها بدهیم. طبیعی است که ما نیاز داریم فروشنده موشک و فروشنده پهپاد باشیم.»
گروهی دیگر بنای اصلی همکاری نظامی و تسلیحاتی ایران با روسیه را بر همان اصل کلی آمریکاستیزی و غرب‌ستیزی استوار می‌بینند؛ بدین معنا که ایران قصد دارد از این طریق موقعیت خود را در بلوک شرق تثبیت کند و قدرت خود برای تقابل با غرب را به رخ بکشد. نگرانی غرب از همکاری تسلیحاتی ایران از روسیه در جنگ اوکراین، به زعم تهران اذعان غرب به اثرگذاری و اهمیت ایران است.
شماری از تحلیلگران معتقدند که تغییر نگاه به تهران و اذعان به موقعیت استراتژیک و توان آن، ممکن است اروپا و آمریکا را پای میز مذاکره با ایران، منتهی نه از موضع بالا، بلکه در موضعی برابر بکشاند.
همزمان وابستگی ایران به روسیه نیز مطرح می‌شود. از این زاویه، تحویل سلاح از سوی ایران به روسیه از آن روست که ایران تحت فشار شدید بلوک غرب است. این فشار و البته سیاست غلیظ شرق‌گرایی، ایران را سخت وابسته به رابطه با مسکو کرده و از همین روست که نه دردسرهای ناشی از تحویل سلاح به روسیه و نه خنجرهایی که روسیه هر بار با حمایت از دالان زنگزور و هم‌نوایی با اعراب برای جدایی جزایر سه‌گانه، به ایران می‌زند، تهران را به تجدیدنظر در سیاست خود برای مواجهه با مسکو وانمی‌دارد.
شکلی از این وابستگی در بخش دیگری از اظهارات بخشایش اردستانی پیداست؛ او می‌گوید: «ایران در راستای همکاری‌های اقتصادی و سیاسی خود به روسیه پهپاد و موشک صادر می‌کند. در مقابل روس‌ها با ایران همکاری می‌کنند تا تحریم‌ها را دور بزنیم ما خیلی از اجناسمان را از روسیه وارد می‌کنیم.»
رفاقت پرهزینه؛ از پهپاد تا موشک
اما فارغ از چرایی همکاری نظامی و تسلیحاتی ایران با روسیه، آنچه بسیاری دیگر از تحلیلگران درباره آن ابراز نگرانی می‌کنند، تبعات و هزینه‌های این شکل از رفاقت با مسکو برای تهران است.
اسفند امسال، حمله روسیه به اوکراین، وارد چهارمین سال خود خواهد شد. این منازعه اروپایی در سه سال و نیمی که از آن می‌گذرد، کشورهای دیگری را نیز درگیر خود کرده است. قدرت‌های اروپایی و آمریکا از همان ابتدا ضمن محکوم کردن مسکو و اعمال تحریم بر آن، کمک‌های نظامی و تسلیحاتی به کی‌یف را آغاز کردند و کماکان به آن ادامه می‌دهند؛ آنچنانکه اخیرا وزارت دفاع انگلیس طی بیانیه‌ای از تصمیم این کشور برای تحویل 650 موشک پدافند هوایی به ارزش 162 میلیون پوند به اوکراین خبر داده است.
در سوی دیگر جبهه، یعنی در جبهه روسیه، درگیرترین کشور در منازعه مسکو با کی‌یف، ایران بوده است. از نخستین ماه‌های جنگ، غرب ایران را متهم به همدستی با روسیه برای حمله به اوکراین و ارسال تسلیحات و پهپاد به آن کرد. ایران چنین اتهامی را نپذیرفت. مسکو اما بی‌اعتنا به عواقب چنین اتهامی برای تهران، در گزارش‌هایی تحویل پهپاد از سوی ایران به روسیه را تایید کرد و درنهایت تهران ناگزیر شد توضیح دهد که فروش پهپاد به روسیه مربوط به تفاهماتی است که قبل از جنگ در مورد همکاری نظامی با مسکو داشته؛ بنابراین ارسال پهپاد به روسیه ارتباطی با جنگ اوکراین ندارد و موضعش در قبال مسئله اوکراین، مصالحه در سایه مذاکرات دیپلماتیک است.
گروهی بنای اصلی همکاری نظامی و تسلیحاتی ایران با روسیه را بر همان اصل کلی آمریکاستیزی و غرب‌ستیزی استوار می‌بینند؛ بدین معنا که ایران قصد دارد از این طریق موقعیت خود را در بلوک شرق تثبیت کند و قدرت خود برای تقابل با غرب را به رخ بکشد
این توضیحات اما مانعی برای فشارهای غرب بر تهران نشد و تحریم‌های تازه و تیره شدن هر چه بیشتر رابطه ایران با غرب، ثمره تحویل پهپادهای ایرانی به روسیه بود.
حالا در چهارمین سال جنگ روسیه و اوکراین، رسانه‌های غربی موج تازه‌ای از همکاری نظامی ایران و روسیه به راه انداخته‌اند. وال استریت ژورنال اخیرا مدعی شده که آمریکا خطاب به متحدانش تایید کرده که ایران موشک‌های بالستیک شامل صدها فروند موشک بالستیک کوتاه‌بُرد به روسیه ارسال کرده و این اقدام ایران به روسیه در جنگ با اوکراین، برتری قابل‌توجهی خواهد داد.
این خبر به سرتیتر اول بسیاری از رسانه‌ها تبدیل شد. روزنامه انگلیسی تایمز در گزارشی به نقل از یک منبع نظامی ناشناس اوکراینی نوشت که محموله‌ای متشکل از 200 موشک بالستیک ایرانی با بُرد بیش از 120 کیلومتر (70 مایل) در تاریخ 4 سپتامبر به بندری نامشخص در دریای خزر رسیده است.
رسانه‌ها همچنین در گزارش‌های خود ادامه داده‌اند که آمریکا و اروپا در حال هماهنگی تحریم‌های تازه علیه ایران بابت حمایتش از روسیه هستند.
واکنش ایران
فشارها چنان در حال بالا گرفتن است که ایران بار دیگر ناگزیر به واکنش شده است. از بُعد دیپلماتیک، ایران بر موضع خود مبنی بر حمایت از صلح تاکید می‌کند. ابتدای هفته امیرسعید ایروانی، سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل در واکنش به گزارش‌ها درباره ارسال موشک‌های بالستیک از سوی ایران به روسیه گفت: «ایران ارسال کمک نظامی به طرفین درگیر که موجب گسترش خسارات انسانی و زیرساخت‌ها، و همچنین فاصله گرفتن از گفتگوهای آتش‌بس می‌شود را امری غیرانسانی می‌داند؛ بنابراین، نه‌تنها خود چنین اقدامی نمی‌کند بلکه کشورهای دیگر را نیز به توقف ارسال سلاح به طرفین درگیر در منازعه دعوت می‌نماید.»
او در عین حال اظهارات تندی علیه تحویل سلاح از سوی آمریکا و متحدان اروپایی‌اش به اوکراین مطرح و اظهار کرد: «مضحک است که درست سه کشوری که به‌طور مستقیم در مناقشه اوکراین درگیر و به‌طور چشمگیری به تشدید آن از طریق تأمین سلاح‌های پیشرفته کمک کرده‌اند، وقیحانه چنین ادعاهای بی‌اساسی را علیه کشورم مطرح کرده‌اند. ایالات متحده و هم‌پیمانانش نمی‌توانند این واقعیت غیرقابل انکار را کتمان کنند که ارسال سلاح‌های غربی و پیشرفته، به‌ویژه از سوی ایالات متحده، جنگ اوکراین را طولانی و به غیرنظامیان و زیرساخت‌های غیرنظامی آسیب وارد کرده است.»
پس از او، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز دیروز در پاسخ به اتهامات مطروحه علیه ایران، توضیح داد: «جمهوری اسلامی ایران از ابتدای بحران اوکراین تاکنون هیچگاه بخشی از این نزاع و درگیری نظامی و ادامه آن نبوده و همواره از راهکار سیاسی و گفت‌وگوهای دوجانبه برای پایان دادن به این بحران و درگیری حمایت کرده است.»
وی با تاکید بر اینکه رویکرد ایران در خصوص اوکراین ثابت و بدون تغییر باقی مانده، تکرار ادعای ارسال موشک به روسیه را بی‌اساس و با انگیزه‌های سیاسی خواند.
کنعانی همچنین، همچون گذشته بار دیگر تصریح کرد که «همکاری‌های نظامی متعارف جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه سابقه‌ای به مراتب قدیمی‌تر از تاریخ آغاز جنگ اوکراین دارد. این همکاری‌ها در چارچوب توافقات دوجانبه و مبتنی بر نُرم‌ها و حقوق بین‌الملل بوده و ارتباطی به بحران اوکراین ندارد.»
علی‌رغم این توضیحات، فشار بر ایران ادامه دارد و در تمام مدتی که از جنگ روسیه و اوکراین می‌گذرد، این فشار نیز حفظ شده است. وزارت خارجه اوکراین در پی گزارش وال استریت ژورنال، طی بیانیه‌ای اعلام کرده که «همکاری نظامی رو به گسترش تهران و مسکو تهدیدی برای اوکراین، اروپا و خاورمیانه است» و از جامعه جهانی خواسته تا فشارها بر ایران و روسیه را افزایش دهد.
اسفند امسال، حمله روسیه به اوکراین، در حالی وارد چهارمین سال خود خواهد شد که در تمام این مدت، تهران نیز به همراه مسکو، از بابت این جنگ متحمل هزینه شده است؛ هزینه‌ای که تحلیلگران آن را ماحصل نبود موازنه در سیاست خارجی ایران می‌دانند
«ایران را به کارت بازی تبدیل کرده‌اند»
ایران در واکنش رسمی، برای خنثی‌سازی موج‌های رسانه‌ای، مواضع دیپلماتیک خود را مطرح می‌کند اما در عین حال اظهارات برخی چهره‌های سیاسی، در جهت تایید این گزارش‌هاست که البته با واکنش‌های منفی زیادی نیز مواجه می‌شود؛ از جمله آنها اظهارات اخیر بخشایش اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس که تحویل موشک و پهپاد به روسیه را تایید کرده و درباره احتمال بالا گرفتن تحریم‌ها و فعال شدن مکانیسم ماشه، گفته: «دیگر بالاتر از سیاهی رنگی نیست ما به حزب‌الله، حماس، حشدالشعبی موشک می‌دهیم چرا به روسیه ندهیم؟ ما اسلحه می‌فروشیم دلار میگیریم ما از طریق شراکت با روسیه تحریم‌ها را دور می‌زنیم ما از روسیه سویا و ذرت و ... از روسیه وارد می‌کنیم. اروپایی ها به اوکراین، اسلحه می‌فروشند. ناتو وارد اوکراین شده چرا ما در جهت حمایت از متحد خود به روسیه موشک و پهپاد ندهیم؟ً!»
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، تحلیلگر سیاسی و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم واکنش تندی به اظهارات او نشان داده و در ایکس نوشته است: «اعلام بی‌پروای فروش موشک بالستیک به روسیه توسط برخی مسئولان، کثیف‌ترین مصداق روسوفیلی است. آنها در جنگی که برنده‌اش پوتین نخواهد بود، ایران را به کارت بازی تبدیل کرده‌اند. قاعده بازی کثیف این است؛ تنش ایران با آمریکا تا هنگام برون‌رفت دیکتاتور از باتلاق اوکراین ادامه یابد.»
این واکنش تند به دلیل خسارات و هزینه‌های هنگفتی است که حمایت از روسیه در جنگ اوکراین به ایران تحمیل کرده است. به علاوه این هزینه در حالی است که مسکو در حال زمینه‌سازی برای تاسیس کریدور زنگزور است و گذاشتن چند باره امضایش پای بیانیه‌های عربی که جدایی جزایر سه گانه از ایران را طلب کرده‌اند، عملا نشان داده که علی‌رغم بهره‌ای که از ایران می‌برد، گامی برای رضایت خاطر ایران برنمی‌دارد.
ماحصل فقدان توازن در سیاست خارجی
نعمت‌الله ایزدی، سفیر سابق ایران در شوروی در این باره به «انتخاب» گفته است: «مهم‌ترین هدف غربی‌ها از انتشار اخبار ارسال موشک از ایران به روسیه، اثبات همراهی ایران با روس‌ها در اوکراین است. غربی‌ها می‌خواهند مسأله ارتباط ایران و روسیه را به عنوان یک اتهام مطرح کنند. هم پیمان تلقی شدن ایران با روسیه، فشار بر ایران را بیشتر می‌کند. وگرنه ارسال چند موشک مسئله مهمی برای آنها نیست. روس‌ها نیز ایران را با مسأله زنگزور و مباحث دیگری که در آینده هم پیش می‌آید، تحت‌فشار قرار می‌دهند.»
تحلیل او و بسیاری دیگر از کارشناسان ناظر بر این است که ایران میان غرب و روسیه گیر کرده و این تنگنا نیز به دلیل نداشتن ارتباط متوازن با غرب و شرق است.
ایزدی در این باره توضیح داده: «ما چند سال است که به روس‌ها به گونه‌ای القا کرده‌ایم که تنها گزینه‌مان در شرایط بحرانی، روسیه است. احساس روسیه این است که ما گزینه دیگری نداریم. اگر در قدم اول بتوانیم یک نوع توازن در روابط با غرب و روسیه به صورت علمی ایجاد کنیم، راه‌حل مناسبی را پیش گرفته‌ایم. استراتژی جدیدی باید در سیاست خارجی تعریف شود و به تعادل و توازن میان شرق وغرب بپردازیم.»
حال باید منتظر ماند و دید که دولت مسعود پزشکیان و دیپلمات‌های کابینه او با اتخاذ سیاست توازن در امور خارجه، نقطه پایانی بر باج و خراج‌هایی که ایران باید بابت رفاقت با روسیه بدهد و فشارهای مداوم غرب بر سر آن، خواهند گذاشت یا هزینه جنگ روسیه با اوکراین کماکان گریبان ایران را ول نخواهد کرد؟!
