خنجر از پشت روسیه به ایران؛ بازهم رو دست خوردیم؟

عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس تأکید کرد که مذاکرات میان کشور‌های همسایه بدون مشارکت جمهوری اسلامی ایران آسیب‌پذیر خواهد بود و نقش ایران در ایجاد تفاهم و ثبات امنیتی غیرقابل انکار است.

طی روز‌های اخیر برخی از مقامات روسیه بر گشایش کریدور زنگزور و همراهی با آذربایجان و ترکیه در این زمینه تأکید کرده بودند که این موضوع با واکنش جمهوری اسلامی ایران روبه‌رو شد، چنانکه چند روز پیش نیز مدیرکل اوراسیای وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در دیدار با سفیر روسیه در تهران بر مخالفت تهران در ایجاد هرگونه تغییر ژئوپولیتیک در منطقه قفقاز تأکید کرده بود.

فداحسین مالکی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، در گفتگو با تسنیم به انتقاد از موضع‌گیری ولادیمیر پوتین درباره کریدور زنگزور پرداخت و تأکید کرد که هرگونه تهدیدی علیه منافع ملی ایران خط قرمز سیاست‌های کشور است.

مالکی اظهار داشت که دیپلماسی ایران پاسخ محکمی به مواضع رئیس‌جمهور روسیه خواهد داد و افزود: ایران انتظار دارد که روسیه در روابط خود با ایران یک بام و دو هوا عمل نکند.

وی همچنین به رفتار دوگانه روسیه در مسائل منطقه‌ای اشاره کرد و گفت که این نوع رفتار‌ها از سوی ایران قابل قبول نیست و به معنای "زدن خنجر از پشت" محسوب می‌شود.

عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس در ادامه تأکید کرد که مذاکرات میان کشور‌های همسایه بدون مشارکت جمهوری اسلامی ایران آسیب‌پذیر خواهد بود و نقش ایران در ایجاد تفاهم و ثبات امنیتی غیرقابل انکار است.

مالکی همچنین هشدار داد که اگر ایران در حاشیه مذاکرات قرار گیرد و تعرضی به مرزهایش صورت گیرد، قطعاً با واکنش قاطع جمهوری اسلامی مواجه خواهد شد.  حضور کشور‌های بیگانه در مذاکرات تهدیدی برای مرز‌های ایران با همسایگان به شمار می‌رود.

عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس با اشاره به رفتار دوگانه روسیه برای حفظ منافع خود، گفت: روسیه در ماجرای جزایر سه گانه، رفتار دو پهلو از خود نشان داد و پاسخ قاطعانه‌ای از ایران گرفت لذا در مورد گذرگاه زنگزور نیز همان رفتار را تکرار می‌کند.

حمایت صریح روسیه از گشایش کریدور زنگزور و همراهی آذربایجان و ترکیه با آن نشان داد نه‌تن‌ها “پوتین” دوست ایران نیست، بلکه باید در روابط‌مان با مسکو تجدیدنظر کنیم. سازندگی به بررسی این موضوع پرداخته است

علی نیکزاد نایب‌رئیس مجلس شورای اسلامی در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «سیاست‌های راهبردی جمهوری اسلامی ایران درباره مرزها، همسایگان و کریدور‌ها ثابت و مبتنی بر منافع ملی است. ‏همان‌طور که در آخرین اجلاس مجالس در باکو نیز تأکید کرده بودم، ما تغییر در مرز‌ها را نمی‌پذیریم. توصیه‌ام به روسیه و آذربایجان، احترام به مرزهاست.»

روزنامه سازندگی نیز در این باره نوشته است: اخیراً خبری به نقل از سرویس مطبوعاتی رئیس‌جمهوری آذربایجان پیرامون گفت‌وگوی تلفنی الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان و ولادمیر پوتین همتای روس وی منتشر شده که دو طرف در این گفت و شنود درباره افتتاح کریدور حمل‌ونقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان (موسوم به زنگزور) تبادل‌نظر کرده‌اند و همین موضوع حالا یک پرونده کهنه و البته حیاتی را پیش‌روی دستگاه دیپلماسی ایران و سایر ارکان کشور گشوده است. در این خصوص خبرگزاری توران که از سال ۱۹۹۰ میلادی و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در باکو فعالیت خود را آغاز کرده با استناد به همین بیانیه مطبوعاتی و بیانیه مشابه که از سوی سرویس مطبوعاتی کرملین منتشر شده در تاریخ ۲۸ آگوست سال جاری میلادی مقارن با ۷ شهریور ۱۴۰۳ درخصوص این گفت‌وگوی تلفنی نوشته است که عمده مباحث مطرح شده در این گفتگو به سفر اخیر پوتین به باکو و دیدار وی با علی‌اف برمی‌گردد که در تاریخ ۱۸ و ۱۹ آگوست (۲۸ و ۲۹ مرداد) انجام شده است. گفته شده که رؤسای‌جمهور دو طرف از نتایج موفقیت‌آمیز سفر اخیر رئیس‌جمهور روسیه به جمهوری آذربایجان ابراز خرسندی کرده و خاطرنشان کردند که اجرای مستمر توافقات به دست آمده در این مذاکرات به تعمیق بیشتر روابط اتحاد و مشارکت روسیه و آذربایجان کمک خواهد کرد.

علاوه بر این، پوتین و علی‌اف بر ادامه تماس‌های شخصی توافق کردند. براساس این گزارش، روسیه آماده کمک بیشتر به آذربایجان و ارمنستان در انعقاد پیمان صلح است. در پیام کرملین پس از این گفت‌وگوی تلفنی نیز آمده است که «طرف روسی آمادگی خود را برای ادامه ارائه همه کمک‌های ممکن به باکو و ایروان برای یافتن راه‌حل‌های مناسب و قابل قبول دوجانبه تایید کرد».

این گفت‌وگوی تلفنی به خوبی نشان از آن دارد که تبعات جنگ ۲۰۲۰ در قره‌باغ که میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان کلید خورد سپس با گسیل نیرو‌های حافظ صلح روسیه به مرز دو کشور و میانجیگری مسکو پایان یافت همچنان برای تهران ادامه دارد و حالا پرده‌ها کنار رفته و روس‌ها علناً مواضع خود را آشکار کرده‌اند.

اینکه پوتین به صورت مشخص و مستقیم بر موضوع بازگشایی کریدور زنگزور تاکید کرده باشد یا خیر چندان اهمیت ندارد بلکه عالی‌ترین مقامات وزارت خارجه روسیه دقیقاً تایید کرده‌اند که مسکو با این طرح موافق است و به‌نوعی چراغ سبز خود را به باکو نشان داده‌اند. به‌عنوان مثال، سرگئی لاوروف، رئیس دستگاه دیپلماسی روسیه در حاشیه سفر خود به باکو در گفت‌وگویی که با خبرنگار شبکه یک روسیه داشت، مستقیماً اعلام کرد که ما (روسیه) درحال تلاش برای انعقاد زودهنگام یک معاهده صلح و رفع انسداد ارتباطات از زنگزور هستیم، اما متاسفانه، این ارمنستان است که در توافق‌نامه امضا شده توسط نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در مورد ارتباطات از منطقه سیونیک ارمنستان، کارشکنی کرد. لاوروف در این مصاحبه همچنین اذعان کرد که «به دلیل بسته بودن زنگزور توسط ارمنستان ارتباط در منطقه بسیار دشوار شده و درک منطق چنین موضعی از سوی ایروان بسیار مشکل است، اما مطمئن هستم اصولی که در نشست‌های سه‌جانبه و در اسناد سه‌جانبه گذاشته شد، هنوز هم در جریان است».

این موضع لاوروف البته آخرین اظهارنظر روس‌ها در مورد کریدور زنگزور نبود بلکه ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه هم در این خصوص دقیقاً موضعی مشابه را اتخاذ کرده است. زاخارووا هم پس از آنکه پوتین به باکو سفر کرد، صراحتاً مساله کریدور زنگزور و بازگشایی آن را به‌نوعی تایید کرد و گفت: «زنگزور مسیری است که می‌تواند قلمرو اصلی آذربایجان را به نخجوان از طریق سیونیک ارمنستان متصل کند. حتماً در چارچوب گفتگو‌های صلح سه‌جانبه با ارمنستان رفع انسداد زنگزور مورد بحث قرار می‌گیرد و البته نگرانی ایران در این خصوص را هم دیده‌ایم، اما موضع مسکو در این مورد کاملاً قطعی است. ما براساس این واقعیت پیش می‌رویم که راه‌حل باید برای ارمنستان، آذربایجان و همسایگان منطقه قابل قبول باشد».
بازهم رو دست خوردیم؟

بدون‌شک مبنای جنجال به وجود آمده جدید بر سر زنگزور را باید سفر اخیر رئیس‌جمهوری روسیه به باکو و دیدارش با علی‌اف در اقامتگاه وی در سواحل خزر دانست، اما مساله اینجاست روس‌ها به خوبی می‌دانند که بازگشایی این کریدور برای ایران تبعات بسیار زیادی از حیث اقتصادی و ژئوپلیتیکی دارد، اما در اصل هیچ توجهی به این موضوع نکرده و نمی‌کنند. بازگشایی این مسیر اساساً مسیر ترانزیتی ایران به اروپا را مسدود می‌کند و عملاً بحث کریدور شمال- جنوب را با یک تهدید جدی روبه‌رو خواهد کرد. از سوی دیگر باید متوجه بود که با احداث کریدور زنگزور میان آذربایجان و منطقه نخجوان به صورت علنی دسترسی مرزی ایران با ارمنستان مسدود می‌شود و این در اصل انسداد یکی از مرز‌های بسیار مهم تهران و ایروان قلمداد می‌شود.

در این راستا باید توجه شود که مقامات ایران بار‌ها مواضع خود در مورد این کریدور را صراحتاً اعلام کرده‌اند. مهم‌ترین این مواضع را باید در دیدار اخیر رهبر انقلاب با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان جست‌وجو کرد. پاشینیان که برای شرکت در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان در تاریخ ۹ مرداد به تهران آمده بود به دیدار رهبر انقلاب رفت و در آن دیدار به وی گوشزد شد که «جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد».

از سوی دیگر سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان هم در واکنش به این مواضع روسیه در مورد کریدور زنگزور در صفحه ایکس خود نوشت: «صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای تنها یک اولویت نیست بلکه یکی از استوانه‌های امنیت ملی ماست». وی همچنین تاکید کرد که «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب کاملاً غیرقابل‌قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود».

قبل از آن هم خبر آمد که الکسی ددوف، سفیر فدراسیون روسیه در تهران به وزارت خارجه دعوت شده و مجتبی دمیرچی‌لو، مدیرکل اوراسیا وزارت امور خارجه در دیدار با وی، احترام به حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و منافع متقابل کشور‌ها را ضامن صلح پایدار و زمینه‌ساز همکاری‌های منطقه‌ای در قفقاز ذکر کرده است. در تارنمای وزارت خارجه آمده است که «در این دیدار ضمن تبادل‌نظر درخصوص تحولات جاری در قفقاز، مواضع کشورمان مبنی بر حمایت از استقرار صلح و ثبات در منطقه، کمک به توسعه همکاری بین کشور‌های منطقه، مخالفت با تغییر مرز‌های شناخته شده بین‌المللی و تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه و ضرورت توجه به منافع و نگرانی‌های مشروع تمامی‌کشور‌های منطقه تاکید شد». همچنین گفته شده که «در این دیدار طرفین ضمن تاکید بر لزوم بهره‌گیری از ظرفیت کشور‌های منطقه برای حل‌وفصل مسائل و کمک به تحکیم صلح و ثبات در منطقه و اجرای طرح‌های اقتصادی با در نظرداشت منافع همه طرف‌ها، راجع به نشست آتی سازوکار مشورتی ۳+۳ و نشست وزرای امور خارجه ایران، روسیه و آذربایجان گفتگو کردند».

همچنین محسن رضایی، دبیر شورای عالی هماهنگی اقتصادی قوا در واکنش به مواضع مسکو در مورد کریدور زنگزور در ایکس نوشت: «رفتار دولتمردان روسیه درباره گذرگاه زنگزور و جزایر سه‌گانه ایران به هیچ وجه قابل قبول نیست و با اظهار دوستی آن‌ها و روابط راهبردی با ایران در تناقض آشکار است. این ابهامات را باید برطرف کنند».

آنچه در پایان و با نگاهی به اظهارات مقامات ارشد کشورمان همچنین تحلیلگران حوزه قفقاز و روسیه باید مدنظر قرار بگیرد این است که در شرایط کنونی باید با روس‌ها قدری روشن‌تر و صریح‌تر سخن گفته شود و این موضوع بدون‌شک وظیفه دستگاه دیپلماسی را سنگین‌تر خواهد کرد. باید پذیرفت که روسیه در شرایط کنونی با مشکلان عدیده‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کند که شاید بسیاری از مفسران سیاست خارجی کشورمان، جنگ اوکراین را ستون فقرات آن بدانند، اما باید متوجه بود که اینگونه اقدامات مسکو در ابعاد گسترده‌تر و در چارچوب راهبرد‌های کلان آن‌ها باید تحلیل شود. روس‌ها در شرایط کنونی به این موضوع پی برده‌اند که غرب با محوریت ایالات‌متحده و چندین کشور اروپایی درصدد آن هستند تا ارمنستان را بیش از گذشته به سمت خود بکشانند که البته ایروان هم از این موضوع استقبال کرده است.

ارمنی‌ها معتقد هستند که روس‌ها آن‌ها را در جنگ با جمهوری آذربایجان بر سر قره‌باغ تنها گذاشته‌اند و حتی چندین مورد اعتراض مردمی در ایروان و سایر شهر‌های ارمنستان علیه پاشینیان برگزار شد، اما در نهایت او به دنبال آن است که توافق صلح ۱۷ ماده‌ای مدنظرش را با باکو به امضا برساند و بی‌پروا به سمت غرب بشتابد که این موضوع را باید تغییر راهبرد ایروان در قبال روسیه دانست. به همین دلیل روس‌ها می‌دانند که در محیط پیرامون خود با چالش‌های جدید روبه‌رو هستند و کار به جایی رسیده که ارتش ارمنستان با آمریکا رزمایش مشترک برگزار کرده و درصدد خرید تسلیحات از هند، فرانسه برآمده‌اند. این تهدید‌ها بدون‌شک مشکل روسیه است و خود باید در این خصوص اقدام کند، اما اینکه حل‌وفصل این مشکلات بخواهد منافع ملی و تمامیت ارضی ایران را مورد تهدید قرار دهد، بدون‌شک پذیرفته نیست و نخواهد بود. مضاف بر اینکه روس‌ها برای اولین بار نیست که چنین مواضعی را اتخاذ می‌کنند بلکه در مورد جزایر سه‌گانه هم بار‌ها در کنار چین ضدمنافع ملی تهران گام برداشته‌اند. حال باید دید که حرکت تهران در این خصوص چگونه خواهد بود.