مهاجرت نخبگان؛ سیاه‌نمایی یا واقعیت؟

روز نو :سعیده زمانی: «ماندن دلیل می‌خواهد نه رفتن» این جمله جان کلام بسیاری از دانشجویانی است که تصمیم به مهاجرت گرفته و یا برای آن برنامه‌ریزی کرده‌اند. در روزهای اخیر آمارهایی درخصوص افزایش موج مهاجرت دانشجویان به خصوص دانشجویان دانشگاه‌های برتر کشور منتشر شده است. بر اساس گزارشی که رصدخانه مهاجرت ایران اعلام کرده 85 درصد از دانشجویان در وضعیت برنامه‌ریزی یا نزدیک به مهاجرت هستند. طبق این آمارها 61 درصد برای مهاجرت برنامه‌ریزی کرده‌اند و 24 درصد به‌زودی و کمتر از یک سال آینده مهاجرت می‌کنند. ممکن است تصور شود که مهاجرت امری عادی و یکی از پدیده‌های جهانی شدن است، اما مقایسه ایران با کشورهای دیگر حاوی نکات قابل توجهی در این زمینه است.

رصدخانه مهاجرت ایران در پیمایشی میل به مهاجرت دانشجویان را بررسی کرد. بر این اساس تنها 15 درصد ازدانشجویان هنوز تصمیمی در این زمینه نگرفته اند و یا تمایلی به مهاجرت ندارند. این نظرسنجی دربهار 1400 بررسی شده است. همچنین این نهاد میل مهاجرت دانشجویان از میان چهار دانشگاه برتر کشور را بررسی کرد و دانشگاه صنعتی شریف، علم وصنعت ایران، تهران و امیرکبیر در این پیمایش مورد بررسی قرار گرفتند.
بر اساس داده‌های این موسسه، تمایل به مهاجرت در دانشگاه صنعتی شریف ۷۰ درصد، علم و صنعت ایران ۶۶ درصد، دانشگاه تهران ۶۳ درصد و دانشگاه صنعتی امیر کبیر ۶۱ درصد است. به عبارتی میل به مهاجرت دانشجویان این دانشگاه‌ها زیاد و بسیار زیاد است و دانشجویان صنعتی شریف نیز بیشترین میل به مهاجرت را دارند.

دلیل مهاجرت؛ سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی؟

داده‌ها نشان از نارضایتی دانشجویان از ادامه تحصیل و اشتغال در ایران می‌دهد و حالا با اعتراضات اخیر بیم آن می‌رود که ناامیدی آنها از اصلاح امور بیشتر شود.

سوالی که وجود دارد این است که آیا میل به مهاجرت در میان دانشجویان در مقاطع خاصی تغییر می‌کند یا نه؟ داده‌های رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد که پس از وقایع مهم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در کشور، مهاجرت دانشجویان نیز کاهش یا افزایش داشته است. پس از سال ۸۸، رتبه دانشجوفرستی ایران در جهان بدتر شد. به عبارتی تعداد دانشجویانی که مهاجرت را به ماندن در کشور ترجیح دادند بیشتر شد و در این میان انگیزه شخصی یا طمع کم‌رنگ بوده است.

مقایسه نرخ مهاجرت ایرانیان با سایر کشورها

750 میلیون نفر در جهان میل به مهاجرت دارند اما آنچه مهاجرت را از ابعاد طبیعی به هشدار دهنده تبدیل می‌کند مقایسه مهاجرت ایران با سایر کشورها است. میانگین میل مهاجرت در جهان برابر 15 درصد است. در آمریکای لاتین 27 درصد، در غرب آسیا 24 درصد، اقیانوسیه 9 درصد و جنوب شرقی آسیا 7 درصد است اما این رقم در ایران با 33 درصد تقریبا بیش از دو برابر میانگین جهانی است. این مساله را در رتبه مهاجرت دانشجویان نیز شاهد هستیم. رتبه دانشجوفرستی ایران در جهان در سال ۲۰۱۲ نسبت به سال ۲۰۰۳، ۱۸ پله افت کرد و از جایگاه ۲۹ در سال ۲۰۰۳ به جایگاه ۱۱ در سال ۲۰۱۲ رسید. این بالاترین جهش رتبه دانشجوفرستی ایران در طول دو دهه گذشته بود. سال ۱۳۸۷ رتبه دانشجوفرستی ایران ۱۵ بود اما در سال ۸۸ با دو پله سقوط به رتبه ۱۳ رسید. سال ۸۷ تعداد دانشجویان ایرانی در خارج ۳۹ هزار و ۷۰۰ نفر بود که در سال ۸۸ به ۴۴ هزار و ۵۰۰ نفر رسید.

در کنار مهاجرت دانشجویان، شاخص مهمی که می‌توان به آن پرداخت، فرار مغزهاست. فرار مغزها هم شامل مهاجرت داوطلبانه کارآفرینان و نیروی کار ماهر می‌شود، هم مهاجرت‌های اجباری متخصصان و ترس از ماندن و آینده‌ای نامعلوم.

رتبه ایران در شاخص فرار مغزها از ۱۲۴ در سال ۲۰۰۷ به رتبه ۹۶ در سال ۲۰۲۱ کاهش داشت. به عبارتی در سال‌های اخیر همزمان با بدتر شدن شرایط کشور، خروج سرمایه انسانی از کشور نیز شدت بیشتری پیدا کرد.
بنا بر این گزارش بدترین رتبه فرار مغزهای ایران مربوط به سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ است. یعنی از سال ۸۷ تا سال ۹۳. اگر نگاهی به وقایع مهم آن سال‌ها داشته باشیم این رتبه به تشدید تحریم‌های ایران ونارضایتی از شیوه حکمرانی وقت برمی‌گردد.

انشاالله برمی‌گردند

ممکن است تصور شود تمایل به مهاجرت طبیعی و بازگشت پس از آن امری تقریبا با احتمال بالا است اما بر اساس داده‌های سالنامه مهاجرت ۱۴۰۰، تمایل به بازگشت مهاجران تحصیلی نیز چندان تعریفی ندارد. از ۲ هزار و ۷۶۵ المپیادی، هزار و ۲۹ نفر از آنها مقیم خارج هستند؛ یعنی بیش از ۳۷ درصد از آنها. همچنین از سال ۸۰ تا ۹۱، بیش از ۱۵ درصد رتبه‌های برتر کنکور سراسری (یک تا هزار) مقیم خارج شدند و دیگر به ایران بازنگشتند.
به گفته صلواتی،عضو هیات علمی موسسه مطالعات مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور،پنج‌تا شش میلیون دانشجوی مهاجر ایرانی در دنیا تحصیل می‌کنند که به همراه دانشجویانی به‌صورت آنلاین فعال هستند، ایران۱۳ تا ۱۴ میلیون مهاجر دانشجو در جهان دارد. ۴۲ درصد آن‌ها در مقطع کارشناسی ارشد و۹درصد در دوره دکترا تحصیل می‌کنند. دانشجویان ایرانی ساکن خاورمیانه، در مقطع کارشناسی هستند. چین با جمعیت حدود دو میلیارد نفر۷۰۰هزار دانشجوی مهاجر داشته که رتبه اول را به خود اختصاص داده است. ایران نیز با ۵۱ تا ۵۳ هزار دانشجوی مهاجر در میان کشورهای جهان، رتبه یازدهم را دارد. بزرگ‌ترین مشکل تحصیل دانشجویان ایرانی در کشورهای توسعه‌یافته، ماندگاری آن‌هاست. به این معنی که بیشتر آن‌ها پس از اتمام تحصیل به کشور باز نمی‌گردند. در سال‌های اخیر که رئیس جمهور آمریکا قوانین ضد مهاجرتی سخت‌گیرانه‌ای وضع کرده، حضور دانشجویان ایرانی در این کشور کاهش‌یافته اما میزان اقامت آن‌ها با ویزای دانشجویی در کشورهای کانادا و استرالیا صعودی بوده است.

چه باید کرد؟

یکی از سوالاتی که از افراد مصمم برای مهاجرت پرسیده شده دلیل آن‌ها برای این تصمیم است. 80 درصد دانشجویان و 87درصد کادر درمان که در چند مدت اخیر بارها مساله مهاجرت آنها خبرساز شده دلیل عمده تصمیم خود را شرایط عمومی کشور از جمله ابهام و نارضایتی از شیوه حکمرانی دانسته‌اند.

با توجه به شدت گرفتن مهاجرت دانشجویان در بازه سالهای ۸۷ تا ۹۳ (وقایع سیاسی ۸۸ و تشدید تحریم‌ها) این نگرانی مطرح می‌شود که با برخورد امنیتی با اعتراضات از جمله مساله‌ای که در دانشگاه شریف والبته سایر دانشگاه‌های کشور شاهد بودیم، موج مهاجرت دانشجویان ایرانی دوباره شدت بگیرد.

این‌گونه برآورد می‌شود که ایرانیان و از جمله دانشجویان تصمیم دارند در گوشه‌ای از دنیا شرایط باثباتی را برای خود رقم بزنند. اینکه این مساله چقدر در نهایت برای آنها محقق می‌شود مشخص نیست، اما آنچه کارشناسان از آن به عنوان راه‌کار و تجویزی راهبردی در این شرایط عنوان می‌کنند اصلاح شیوه حکمرانی، استفاده از ظرفیت نخبگان در بدنه تصمیم گیری و ایجاد کسب و کارهایی است که برای افراد آینده ای با ثبات و شفاف را فراهم کند.