ایستگاه‌های سنجش آلودگی‌ هوا تاچه‌حد قابل‌اعتمادند؟

روزنو :طی ماه اخیر که به دلیل وزش طوفان‌های مداوم گرد و غبار، آلودگی هوای تهران و اغلب مناطق دیگر کشور افزایش یافته است، بسیاری با حساسیت بیشتری اقدام به بررسی سامانه سنجش آلودگی هوا می‌کنند. این در حالی است که گاهی اطلاعات این سامانه از دسترس خارج، ناقص و گاهی غیر‌قابل اعتماد به نظر می‌رسد.

صبح دیروز هم تصویری از نحوه نمایش اطلاعات ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای تهران از سوی باشگاه خبرنگاران جوان منتشر شد که حکایت از عدم نمایش تعدادی از دستگاه‌ها روی این نرم‌افزار داشت. به گواه تصاویر در شهر تهران با 22 منطقه، تنها 6 ایستگاه، وضعیت آلودگی را نمایش می‌داد.

هر چند ساعاتی بعد، شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با به روزرسانی نرم‌افزار تکذیبیه‌ای منتشر کرد و سیدمحمدمهدی میرزایی قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اعلام کرد که «تمامی ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا فعال است»، اما بسیاری از کارشناسان نسبت به گزارش‌های دستگاه‌های پایش کیفیت هوا در تهران و سایر شهرها مطمئن نیستند و به همین دلیل معتقدند که برخی شهروندان ساکن در مناطق آلاینده‌تر نمی‌توانند تصمیم دقیقی برای خروج سالمندان و کودکان و بیماران از منزل بگیرند. مثلا در شرایطی که میانگین شاخص آلودگی هوای تهران در اواسط فروردین ماه امسال به ۴۹۱ واحد رسیده بود، برخی دستگاه‌ها در تهران اعدادی پایین‌تر از ۲۰ واحد را نشان می‌داد، که به معنای بدون اشکال بودن فعالیت شهروندان آن محدوده برای تنفس بی‌خطر در آن منطقه بود. عددی که منطقا صحیح به نظر نمی‌رسید و از اشکال فنی دستگاه خبر می‌داد. در این میان چندی پیش همین مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا هم گفته بود که «تحریم‌های بین‌المللی منجر به عدم تامین قطعات یدکی اندازه‌‌گیری آلودگی صوت و تجهیزات مورد نیاز برای سنجش آلودگی هوا شده است». موردی که به از کار افتادن برخی دستگاه‌ها و عدم کارآیی مناسب آنها منجر می‌شود.

طبق قانون هوای پاک، سازمان حفاظت محیط‌زیست موظف است سامانه‌ای را طراحی و به‌وسیله آن، اطلاعات مربوط به سنجش کیفیت هوای کشور را به ذی‌نفعان اطلاع‌رسانی کند

شاخص‌های نگران‌کننده آلودگی

روز دوشنبه هفته گذشته استانداری تهران اعلام کرد که با توجه به رسیدن شاخص آلودگی به عدد ۲۳۸ و بنا به تصمیم کمیته اضطراری آلودگی هوا و افزایش این عدد در روز سه‌شنبه، مدارس تهران در همه مقاطع همراه با دانشگاه‌ها و ادارات سراسر شهر تعطیل است.

هر چند که بسیاری این تعطیلی را نه به دلیل آلودگی، بلکه ناشی از اعتراضات صنفی رانندگان اتوبوس شرکت واحد دانستند؛ اما بسیاری هم نگران وضعیت سلامتی خود و اطرافیانشان به‌ویژه کودکان، سالمندان و بیماران. بودند.

رنگ‌باختن شادی و طرب در بهار آلوده تهران

تهران سالهاست که با وضعیت آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کند. اما پیشتر این آلودگی در ماه‌های سرد سال گریبان این پایتخت پر جمعیت را می‌گرفت و در هوای گرم‌تر و به دلیل وزش باد، آلاینده‌های سوختی کمتر شرایط را در شهر به مرحله پرخطر می‌رساند. اما امسال بهار آلودگی از جنس دیگری روی به تهران نشان داد. همان گرد و خاکی که سال‌هاست گریبان استان‌های جنوبی کشور را گرفته به مرکز و شرق کشور رسید و روز جمعه ۱۹ فروردین، توده گرد و غباری که از عراق وارد ایران شده، چنان غرب و مرکز کشور را تحت‌تاثیر قرار داد که بسیاری را به وحشت انداخت.

مرکز سنجش هوای تهران، کیفیت هوای شهر تهران را در آن زمان با شاخص ۴۹۰ در وضعیت خطرناک نشان داد و البته به مانند مورد اخیر تهران تعطیل نشد.

اما همین آلودگی بسیار خطرناک زنگ خطری برای شهروندانی شد که حتی به تردد در هوای بهاری هم اعتماد نکنند و بیش از قبل به ایستگاه‌های آنلاین پایش کیفیت هوا مراجعه کنند. همین مراجعه مداوم نیز سبب شد که بسیاری کارآیی این دستگاه‌ها را زیر سوال ببرند.یکی از این موارد که عملکرد این دستگاه‌ها را بیش از پیش در هاله‌ای از ابهام برد مربوط به بیستم فروردین و پس از هجوم طوفان گرد و غبار به کشور و اهمیت دسترسی به اطلاعات مربوط به وضعیت آلودگی و غلظت آلاینده‌ها بود. جالب اینجاست که در همان روز گزارش رسید که سامانه پایش کیفی هوای کشور از دسترس خارج شد. اتفاقی که هر از گاهی هم برای سامانه‌های منطقه‌ای تهران می‌افتد و حتی بعضا اعداد عجیب نمایش می‌دهد که تناسبی با وضعیت متوسط آلودگی هوای تهران ندارد. موضوعی که کار را برای شهروندانی که سعی دارند با توجه به کیفیت هوا برای خروج از منزل تصمیم‌گیری کنند، سخت می‌کند.

البته احمد طاهری، مدیر واحد سنجش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، معتقد است: «اساس طراحی شبکه سنجش کیفیت هوا به این شکل نیست که لازم باشد در تمام ایستگاه‌ها، تمامی آلاینده‌های هوا را سنجش کرد. بلکه باید با توجه به نیاز هر منطقه، آلاینده‌های متناسب با آن منطقه را در نظر گرفت. این تصور که باید تمامی ایستگاه‌ها تمام آلاینده‌ها را سنجش کند، تصور درستی نیست». موردی که البته به نظر می‌رسد بیشتر توجیه ناکارآمدی امکانات شهری باشد تا اصل ماجرا.

آلودگی‌های اخیر هوا زنگ خطری برای شهروندانی بود که به تردد در هوای بهاری هم اعتماد نکنند و بیش از قبل به ایستگاه‌های آنلاین پایش کیفیت هوا مراجعه کنند. اما همین مراجعه مداوم زمینه‌ساز بی‌اعتمادی بسیاری از مردم به کارآیی ایستگاه‌های پایش کیفیت هوا شد

استانداردهای به‌روز‌شده پایش هوا

با این حال بسیاری از کارشناسان معتقدند که در شهرهای بزرگ دنیا، برای حفاظت از سلامت مردم و کاهش مراجعات به بیمارستان‌ها در هوای آلوده دستگاه‌های پایش آلودگی و استانداردها به روز شده است. در حالی که در اغلب ایستگاه‌های پایش وضعیت هوا در کشور شاخص 2.5 میکرون برای آلودگی ملاک است که کشورهای توسعه‌یافته ذرات کوچکتر از ۲.۵ میکرون را هم در هوا بررسی می‌کنند و این موضوع نیازمند به‌روزرسانی دستگاه‌هاست.طاهری در این باره گفت: «تلاش شده که ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا (متعلق به شرکت کنترل کیفیت هوا) به تمامی آنالیز‌ها تجهیز شوند. به همین دلیل در سال گذشته ایستگاه منطقه ۱۹ به سنجش ذرات کوچکتر از ۲.۵ میکرون مجهز شد». اما این تنها شرایط یک ایستگاه است و سه ایستگاه منطقه ۹، ۱۶ و ۱۴ که به شدت در معرض آلودگی مکرر سوخت‎های گازوئیلی اتوبوس‌هاست، حتی قادر به اعلام ذرات pm۲.۵ هم نیستند.

عدم سرویس‌دهی و مشکلات پایش هوا

به گفته طاهری«ماهیت دستگاه‌های سنجش کیفیت هوا به‌گونه‌ایست که برای حصول داده با کیفیت قابل قبول باید فرآیند‌های سرویس و نگهداری آنها به صورت پیوسته انجام شود به همین دلیل به صورت دوره‌ای در فاز سرویس قرار می‌گیرند که این سرویس‌دهی ممکن است در مدت زمان کوتاهی عملکرد دستگاه را با وقفه مواجه کند».

وی افزود: «به منظور حفظ کیفیت بالای داده‌های تولیدی، لازم است تجهیزات به صورت دوره‌ای از مدار خارج و تحت سرویس و کالیبراسیون قرار گیرند. همچنین وقوع مواردی همچون قطع برق یا ارتباط می‌تواند ارسال اطلاعات را با وقفه مواجه کند. هرچند که با تجهیز ایستگاه‌ها به تجهیزات پشتیبان، تلاش شده تا حد امکان از این موضوع جلوگیری شود».

اما در کشور نیز وضعیت بهتر از تهران نیست و حتی می‌توان آن را بدتر هم توصیف کرد. چندی پیش مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست گفت: «از مجموع ۲۴۰ ایستگاه سنجش کیفیت هوا در کشور ۱۴۶ ایستگاه فعال است و در ۹۴ ایستگاه به سبب کمبود اعتبار، امکان تأمین قطعه و در نتیجه بهره‌برداری وجود ندارد .هلنا کعبی افزود: «طبق قانون هوای پاک، سازمان حفاظت محیط‌زیست موظف است سامانه‌ای را طراحی کند که به‌وسیله آن، اطلاعات مربوط به سنجش کیفیت هوای کشور را به ذی‌نفعان اطلاع‌رسانی کند، بنابر این سازمان حفاظت محیط زیست باید تعدادی ایستگاه هوا خریداری کند که قیمت هر ایستگاه، بسته به اینکه چه توانایی‌ها و امکاناتی دارد و ساخت کدام کشور است، بین ۷ تا ۱۰ میلیارد تومان است».

اثر تحریم بر سنجش آلودگی

رقم خرید هر دستگاه پایش کیفیت هوا در حالی بین ۷ تا ۱۰ میلیارد تومان اعلام شده است که به نظر می‌رسد حتی کار برای مجموعه‌های مرتبط برای تعمیر دستگاه‌های قدیمی هم سخت باشد.چند روز پیش سیدمحمدمهدی میرزایی قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا به ایسنا، گفت: «تحریم‌های بین‌المللی منجر به عدم تامین قطعات یدکی اندازه‌‌گیری آلودگی صوت و تجهیزات مورد نیاز برای سنجش آلودگی هوا شده است و با وجود سعی و تلاش مداوم در عقد برخی قراردادها به‌‌منظور تامین تجهیزات مورد نیاز، امکان تحویل تجهیزات از شرکت‌‌های سازنده خارجی وجود ندارد همچنین اخذ خدمات از شرکت‌‌های سازنده تجهیزات تعمیرات دستگاه‌های خاص در برخی موارد با مشکل مواجه شده است».همه این سنگ‌ها در مسیر پایش دقیق کیفیت و آلودگی هوا در حالی است که علاوه بر فعالیت مداوم کانون‌های گرد و خاک در کشورهای همسایه و هجوم آن به کشور، شاهد تشکیل کانون ریزگرد جدید به دلیل خشکسالی‌های پی در پی در مناطق مختلف کشور و حتی اطراف تهران هستیم و باید با آخرین ابزارهای تکنولوژیک در جهت بررسی و پیشگیری از آن گام برداریم.