پوتين در ترديد؛ - پذيرش هزينه‌های تحريم يا ديپلماسی؟

روزنو :درحالی‌که به نظر می‌رسید هدف اصلی روسیه از حمله نظامی به اوکراین تنها استان‌های شرقی این کشور است، اما با صدور فرمان حمله همه جانبه پوتین سربازان روسی وارد کی‌یف شده و در شرایط کنونی جنگ در اغلب مناطق اوکراین بین روسیه و ارتش اوکراین وجود دارد. در چنین شرایطی اروپا و آمریکا تحریم‌های سنگینی علیه روسیه وضع کرده‌اند و به نظر می‌رسد این تحریم شدت بیشتری نیز پیدا کند. در این ‌بین مواضع مسئولان جمهوری اسلامی نیز درباره این بحران با واکنش‌های مختلف مواجه شده است. برای تحلیل و بررسی آخرین تحولات جنگ در اوکراین با دکتر علی بیگدلی تحلیلگر روابط بین‌المللی گفت‌وگو کرده است. دکتر بیگدلی معتقد است:«پس از حمله روسیه به اوکراین آقای‌رئیسی با پوتین تماس تلفنی گرفتند و اظهاراتی را به زبان آوردند که سؤال‌برانگیز بود و با منافع ملی سازگاری نداشت. وظیفه رئیس‌جمهورایران این نیست که یک اقدام تجاوزکارانه را تأیید کند وعنوان کند حمله به اوکراین باعث ایجاد امنیت در کشورهای منطقه خواهد شد.» درادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.

چرا پوتین تصمیم گرفت به اوکراین حملـــه کند؟ ریشه‌های این اقدام به چه مسائلی بازمی‌گردد؟

از سال2000 که پوتین قدرت را در روسیه به دست گرفت شاید یکی از اهدافی که وی دنبال می‌کرد این بود که پس ازفروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یک‌بار دیگر اوکراین را به دست بیاورد. مهم‌ترین دلیل این موضوع نیز این است که روسیه همواره به دنبال دسترسی به آب‌های آزاد جهان بوده و اوکراین حائل بین روسیه و دریای سیاه بود. به‌همین دلیل از همان روزهای ابتدایی به قدرت رسیدن پوتین وی به‌دنبال این بود شرایطی را فراهم کند که روسیه به دریای سیاه دسترسی پیدا کند. دریای سیاه نزدیک‌ترین راه بین روسیه و اروپا است. پس ‌از اینکه در سال2008 در اوکراین انقلاب مخملی و نارنجی اتفاق افتاد نفوذ روسیه در اوکراین کاهش پیدا کرد. در سال2014 پوتین برای اینکه دسترسی روسیه به دریای سیاه را فراهم کند با برگزاری یک رفراندوم در شبه‌جزیره کریمه این جزیره را تصرف کرد. این درحالی است که این جزیره از نظر ژئوپلیتیکی ازاهمیت زیادی برخوردار است و از گذشته دوربین روسیه و ساکنان این شبه‌جزیره که تاتارها بودند اختلاف وجود داشت. استالین تاتارها را بیرون کرد و پس ‌از آن جمعیتی وارد کریمه شدند و پس ‌ازاین بود که کریمــه روسی‌زبان، روسی مذهب و روسی نژاد شد. تصرف کریمه توسط پوتین در سال2014 یک دستاورد مهم برای روسیه بود و به همین دلیل پوتین مورد تجلیل ارتش و دومای روسیه قرار گرفت. در همین زمان یک کنفرانس در شهر «نیـس» با حضورفرانسه، آلمـــان، روسیــه و اوکراین برگزارشد که در آنجا قرار شد مناطق شرقی اوکراین که روس تبار هستند به‌صورت خودمختار اداره شود. با این‌وجودهنگامی‌که زلنسکی در اوکراین به قدرت رسید این موضوع فراموش و به‌همین دلیل پوتین همواره به دنبال بهانه‌ای بود تا این مناطق را ضمیمه خاک روسیه کند. درهمین سال‌ها روسیه از دو جهت تحت تأثیر کشور غربی قرارگرفته نخست گسترش اتحادیه اروپا بود و دیگری گسترش ناتو بود که تا نزدیکی مرزهای روسیه گسترش پیدا کرده بود. درچنین شرایطی اگر اوکراین عضو ناتو می‌شد برای امنیت روسیه خطرناک بود. به‌همین دلیل پوتین در شرایط کنونی که فرصت را مناسب دید این حمله را آغاز کرد.

هدف روسیه اشغــال همه کشور اوکراین است؟ چرا به‌رغم اینکه روسیــه عنوان می‌کرد تنها به دنبال استان‌های شرقــی است اما در شرایط کنونی پوتین با صدور دستور حمله فراگیر تلاش می‌کند همه اوکراین را اشغال کند؟

تا زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین پوتین فکر نمی‌کرد که باید همه اوکراین را اشغال کند. این موضوع نه در دستور کار روسیه قرار داشت و نه اینکه در فضای بین‌المللی مورد پذیرش قرار می‌گرفت. درشرایط کنونی پوتین در وضعیت بن‌بست قرار دارد که اگر بخواهد این جنگ را ادامه بدهد در فضای بین‌المللی و حتی در درون خاک روسیه هزینه‌های زیادی برای وی به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر اگر بخواهد جنگ را رها کند باید پاسخگوی ارتش، افکار عمومی و دومای روسیه باشد. به همین دلیل امروز با تردیدهای جدی برای موضوع اوکراین مواجه شده است. به‌همین دلیل در شرایط کنونی یک دیپلماسی پنهان‌بین روسیه و کشورهای اروپایی و آمریکا در جریان است تا بتوانند به یک نوع آشتی دست پیدا کنند. روسیه به دنبال این است که از اوکراین تضمین بگیرد که عضو ناتو نشود که تاکنون این امر محقق نشده است. کشورهای غربی نیز به‌دنبال این هستند که روسیه خاک اوکراین را ترک کند تا درصورتی‌که مجلس اوکراین به این نتیجه رسید که عضو ناتو نخواهد شد به‌صورت رسمی آن را اعلام کند. پوتین به دنبال این است که برای ترک خاک اوکراین به یک امتیاز دست پیدا کند. ما در شرایط کنونی با این وضعیت در جنگ اوکراین مواجه هستیم. به نظر می‌رسد با وساطت‌هایی که در حال شکل‌گیری است و در روزهای آینده مکرون رئیس‌جمهور فرانسه به مسکو خواهد رفت و مذاکرات بین روسیه و اروپا آغاز خواهد شد. ما امیدواریم این مذاکرات درنهایت به نتیجه برسد و تجاوز روسیه به اوکراین درنهایت خاتمه پیدا کند.

آمریکا و کشورهـــای اروپایی قبل از آغاز جنگ روسیه را به شکل‌های مختلف تهدید می‌کردند. بااین‌ وجود پس از آغاز جنگ این کشورها واکنش نظامی نشان ندادند و تنها تحریم را در دستور کار خود قرار دادند. آیا این نوع واکنش قابل‌قبول است؟

روسیه از زمانی که کریمه را تصرف کرد تحریم شد. با این‌وجود این تحریم‌ها زیاد نبود و فشار زیادی به روسیه وارد نمی‌کرد. با این‌وجود تحریم‌هایی که در شرایط کنونی علیه روسیه اعمال خواهد شد بسیار زیاد است و روسیه را با فشارهای زیادی مواجه خواهد کرد. این وضعیت به‌خصوص درباره فشارهای اقتصادی که به روسیه وارد خواهد شد وجود دارد. کار حتی به‌جایی رسیده که پوتین و لاوروف نیز تحریم شده اند. این موضوع مهمی است که می‌تواند روی فضای مذاکرات وین نیز اثرگذار باشد. از سوی دیگر شاید پوتین فکر نمی‌کرد با چنین واکنشی از سوی کشورهای غربی مواجه شود. روسیه به‌خوبی می‌داند که اگر پروژه نورد استریم2 که روی اقتصاد این کشور اثرگذار است تعلیق و یا متوقف شود اقتصاد این کشور را با چالش‌های جدی مواجه خواهد کرد. خط لوله نورد استریم1 نیز که از خاک اوکراین رد می‌شود برای اوکراین نیز منفعت دارد و این کشور در حدود20 میلیارد دلار به خاطر ترانزیت این خط لوله از روسیه به آلمان حق ترانزیت دریافت می‌کند. به همین دلیل موضوع حمله روسیه به اوکراین از نظر سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی بسیار پیچیده شده است. در چنین شرایطی پوتین نمی‌تواند جنگ را برای تصرف تمام‌عیار اوکراین ادامه بدهد و این کار مقدور نیست. اشتباهی که پوتین در این زمینه انجام داده باید هرچه زودتر از طریق دیپلماسی به نتیجه مطلوب برسد تا فضای بین‌المللی تغییر کند. حتی شرکای نزدیک روسیه نیز خواستار حل این موضوع از طریق دیپلماسی هستند. به‌عنوان‌مثال وزیر امور خارجه چین به‌تازگی در پیامی از پوتین خواسته بود این موضوع از طریق دیپلماسی حل شود.

با توجه به نقشی کـه روسیه در مذاکرات وین داشت حمله نظامی این کشور به اوکــراین چه تأثیری بر روند مذاکرات و برجام خواهد داشت؟

وزارت امور خارجــه آمریکا به‌تازگی عنوان کرد که ما هنوز به همکاری روسیه برای به نتیجه رسیدن مذاکرات وین نیاز داریم. این جمله‌ای مهم و تعیین‌کننده بود که از سوی وزارت امور خارجه آمریکا مطرح شد. این موضع در حالی مطرح می‌شود که روسیه به اوکراین حمله نظامی کرده و به همین دلیل با تحریم‌های سنگین اتحادیه اروپا و آمریکا مواجه شده است. از سوی دیگر مذاکرات تلفنی رئیسی با پوتین و حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین باعث خشم غربی‌ها نسبت به ایران شده است. به همین دلیل به ایران اولتیماتوم داده‌ شده که اگر ایران در روزهای آینده خود برای امضای توافق آماده نکند میز مذاکره را ترک خواهند کرد. این فشارهایی است که کشورهای غربی به ایران وارد می‌کنند تا امیدهای ایران را نسبت به حمایت روسیه از بین ببرند. واقعیت این است که حمله روسیه به اوکراین فضای مذاکرات وین را تحت تأثیر قرار داده و آینده مذاکرات را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. این وضعیت در فضای بین‌المللی نیز وجود دارد و ما شاهد این هستیم که اقدام روسیه بسیاری از معادلات بین‌المللی را دگرگون کرده است. قطعا این اتفاقات روی فضای مذاکرات وین نیز اثرگذار خواهد بود. آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها در مذاکرات هسته‌ای به روسیه احتیاج دارند و دقیقا به همین دلیل سطح تحریم‌ها را خیلی بالا نگرفتند و فقط در تلاش بودند تا روسیه را متوقف کنند و نشان بدهند که دچار بی‌عملی نشده‌اند. شاید این حادثه در برجام تاًثیری مستقیمی نداشته باشند. اما ازآنجایی‌که اولیانوف نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی واقع در وین درواقع به‌عنوان سخنگوی هیاًت ایرانی نقش‌آفرینی می‌کرد، اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها مداخله روسیه در مذاکرات را ضروری می‌دانند و با توجه به اینکه مذاکرات به مراحل پایانی نزدیک می‌شود، علاقه‌مند هستند که این امتیاز را از دست ندهند. دراین چند روز بین روسیه و کشور‌های غربی و اوکراین یک دیپلماسی پنهانی برقرار است تا هم پوتین به آرزوهایش برسد و هم‌اینکه غربی‌ها از خطر اشغال تمامیت ارزی اوکراین دور شوند. با این توضیح که درصورت عضویت اوکراین در ناتو، رابطه روسیه با شبه‌جزیره کِریمه و دریای سیاه هم مسدود می‌شد. به‌هرحال روس‌ها از قرن‌ها پیش دنبال آب‌های آزاد هستند و به‌همین دلیل این مناطق برای آنها جنبه حیاتی دارند.

ارزیابی شما از مواضـــع ایران در بحران اوکراین چیست؟ ایران باید در این زمینــه چه سیاستی را در پیش بگیرد؟
پس از حمله روسیه به اوکراین آقای رئیسی با پوتین تماس تلفنی گرفتند که و اظهاراتی را به زبان آوردند که سؤال‌برانگیز بود و با منافع ملی سازگاری نداشت. وظیفه رئیس‌جمهور ایران این نیست که یک اقدام تجاوزکارانه را تأیید کند و عنوان کند حمله به اوکراین باعث ایجاد امنیت در کشورهای منطقه خواهد شد. این اظهارات توسط وزیر امور خارجه و صداوسیما نیز تکرار شد که جای سؤال داشت. بازتاب این سخنان نیز در بین مردم جامعه منفی بود و اغلب مردم چنین مواضعی را غیرقابل‌قبول می‌دانند. بهتر این بود که موضع‌گیری در این زمینه باید در پایین‌ترین سطح و از طریق سخنگوی وزارت امور خارجه انجام می‌گرفت و نه از سوی رئیس‌جمهور کشور که با واکنش افکار عمومی در داخل و خارج از کشور مواجه شود. به نظر می‌رسد نیز پس‌ازاین تماس تلفنی احتمالا رئیس‌جمهور از این تماس تلفنی پشیمان شده باشد. باوجود سیاست سکوت در روز‌های اول، به این نتیجه رسید که این مسائل می‌تواند برایش امتیاز‌هایی در برداشته باشد. به‌هرحال سیاست خارجی متمایل به شرق است و به‌هیج وجه نمی‌خواهد در رابطهِ مطلوبش با روسیه خللی ایجاد شود. همچنین از طرف دیگر با توجه به تضاد‌هایی که بین ایران و کلیتِ غرب و البته به‌ویژه آمریکا وجود دارد، پیروزی روسیه و شکست ایالات‌متحده در این موضوع می‌تواند برای ایرانی‌ها امتیازی ایدئولوژیک محسوب شود.عدم هماهنگی در وزارت امور خارجه و تماس تلفنی رئیسی با پوتین حاوی پیام روشنی نداشت که این می‌تواند برای دیپلماسی ایران مساًله‌ساز شود. البته دولت ایران نگران بود که در صورت حمایت قطعی و روشن از روسیه روی مذاکرات برجام تاًثیر منفی بگذارد.